हात्ती चढ्दै सौराहा घुम्दा

“हात्ती आयो, हात्ती आयो”
यदि उखान हुँदो हो त यसपछि भनिन्थ्यो “फुस्सा” तर अहँ, आज त्यस्तो भन्ने बेला हैन। किनकि हामी थियौँ सौराहामा, हात्ती यात्राको लागि नेपालको योभन्दा राम्रो ठाउँ अरु कहाँ होला र। एकाबिहानै हात्ती आएको आवाजले हामी ब्युझिँयौँ। दुई दुई ठाउँमा जाममा फँसेको। यात्राको थकान। साथी नवीन विभाससित राति अबेर पुगेका थियौँ सौराहामा। त्यसैले थाकेर भुसुक्कै निदायौँ। बिहानै पाँचै बजे उठेर रामदेवको योगा गर्ने मनोज गजुरेलको कुरा गफै भएको देखियो। साढे छ बजे हात्ती आएको आवाजले मात्र ब्युँझिन पुग्यौँ। कस्तो रह्यो त हात्तीमा चढी सौराहाको जंगलमा गरिएको यात्रा? सानो अनुभूति यो महिना गरिएको यात्रा ब्लगको दोस्रो भागमा। पहिलो भाग यहाँ।

दुई वर्ष जति पहिले सौराहा पुगेको थिएँ साथीहरुका साथ। तर हात्ती चढ्ने मेरो इच्छा पूरा भएन। बहुमतले हात्ती नढ्ने निर्णय गर्‍यो। म हारेँ। अनि हात्तीको सट्टा टाङ्गा चढेर सौराहाबाट फर्किएका थियौँ।

सौराहाका विभिन्न विशेषतामध्ये एक हो हात्ती सफारी। हात्ती मात्रै चढ्ने हो भने त काठमाडौँको चिडियाखानामा पनि नपाइने हैन। चिडियाखानामा त मान्छेले लगाएका फलामे बारपछाडि बसेका हुन्छन् जनावर। तर हात्तीको पिठ्युँमा चढेर सौराहाको जंगलमा जनावरहरुलाई प्राकृतिक वासस्थानमा रमिरहेको हेर्नुको मजा अर्कै हुन्छ।

लगभग बिहान सात बजे हाम्रो हात्ती यात्रा सुरु भयो। सौराहामा अहिले सरकारी हात्ती छैन भन्दा पनि हुने रहेछ। जति हात्ती छन्, सबै निजी हात्ती रहेछन्। यी हात्ती माहुतेहरुको संगठन पनि रहेछ अहिले त- अखिल नेपाल हात्ती चालक संघ। कुनै दिन हात्ती हड्तालको समाचार पनि आउन सक्छ होला भन्ने कल्पना गर्दैगर्दा हात्तीहरुको लस्कर जंगलतिर छिर्‍यो। एकैसाथ धेरै हात्तीहरुको लस्कर जंगलतिर छिरेको थियो।

एउटा हात्तीमा चालकसहित जम्मा पाँच जना मात्रै बस्न मिल्ने रहेछ। त्यो अजंगको जिउ भएको हात्ती लमक लमक लम्किने क्रममा हात्तीमाथि बस्ने ठाउँ साह्रै अप्ठेरो अनुभव हुँदो रहेछ- हल्लिएको हल्लियै। हामीसँगै हिँडेको थियो एउटा कलेजको टुरमा आएका विद्यार्थीहरु पनि। ती विद्यार्थीहरुको होहल्लाका कारणले हो कि, धेरै जनावर देखिएनन् जंगलमा सुरुमा।

बाघ देखिन्छ त?
हामीसँगै बसेका एक हात्तीयात्रीले माहुतेलाई सोधे।
खै के के देखिन्छ, के के? उनले जवाफ फर्काए। उनले त्यस्तो जवाफ फर्काउँदै गर्दा मैले पुरानो एउटा कार्टुन सम्झिएँ- होटलवाला आफै बाघको जस्तो लुगा लगाएर जंगलको झाडीमा लुकेर बसेको। अनि गाइडले देखाउँदै गरेको- ऊ हेर्नुस् बाघ 🙂

बाघ त हैन जंगली बंगुरहरु झैँ देखियो है। १०-१२ वटा हात्तीलाई माहुतेहरुले कताबाट लगे, कताबाट- एक्कासी उनीहरुले चारैतिरबाट एउटा गैँडालाई घेरे। म हात्तीको पछाडितिर बसेको थिएँ, अगाडितिर बस्नेहरुले भटाभट खिचे फोटो। “अहो, क्या ट्रिक लगाएर घेरेको हात्तीहरुले, माओवादीहरुले घेराबन्दी गरे जस्तो”, हात्ती यात्रीहरुले यस्तो भन्दै गर्दा बिचरा माहुतेहरुलाई चित्त दुख्यो क्यारे। भने, “कहाँ हात्तीले हो त, मान्छेले पो त।”

हो त, मान्छेले पो उनीहरुलाई निर्देशन दिइरहेको छ त। हात्ती पृथ्वीमा भएको जमिनमा बस्ने सबैभन्दा विशाल प्राणी पनि हो। तर उसलाई नियन्त्रणमा लिन्छ एउटा फिस्टे मानिसले। हात्तीले चाहँदो हो त आफ्नो सुँडले टपक्क टिपेर फ्याँक्न सक्छ त्यो जाबो माहुतेलाई। आफ्नो अजंगको जीउले किच्न सक्छ जेसुकैलाई। विपश्यना गर्दा मनलाई नियन्त्रण गर्न सिकाउने क्रममा गुरुले सिकाउँछन्- जसरी जंगली हात्तीलाई बिस्तारै प्रयास गर्दै माहुतेले नियन्त्रणमा लिन्छन् र आफूले भने जस्तो राम्रो काम गर्न लगाउँछन्, त्यसरी नै जंगली मनलाई पनि हामीले वशमा पार्नुपर्छ।

साथी नवीन र हात्ती सफारीका सहयात्रीहरु।

हो त, आज प्रत्यक्ष नै देखेँ- कसरी हात्तीलाई दिनदिनैको प्रशिक्षणले वशमा पारेर आफूले भने जस्तो मान्ने बनाइएको रहेछ। माहुतेले जता भन्यो, हात्ती उतै जान्छ। झाडीको बीचबाट, उकालो, ओरालो जतासुकै। मनलाई पनि त्यसरी नै वशमा पार्न सके! कति रमाइलो हुन्थ्यो जीवन।

गैँडा घेराबन्दीमा परेको थियो। बिचरालाई कति मानसिक पीडा दिनु! छाडिदिउँ भनेपछि एउटा हात्तीले बाटो छाडिदियो। अलमलमा परेको गैँडा आवाज निकाल्दै सुइँकुच्चा ठोकिहाल्यो।

एकैछिनमा फेरि एउटा बाह्रसिँगे हो कि के हो जंगलमा रमाउँदै गरेको देखियो। हात्ती यात्रा जत्तिकै हात्ती यात्रुहरुले गर्ने हाँसोठट्टा पनि रमाइलो थियो। एकअर्काको फोटो खिच्न हुन्छ भनी अर्को हात्ती चढेका साथी नवीन १० कक्षाको ‘महेन्द्रमाला’मा पढेको कर्णकान्त र नेत्रलालको कथा सम्झँदै थिए- नेत्रलालले कल्पेको कर्णकान्त कता गयो, बाटो बिरायो कि, ढोइ पो भेट्यो कि। पोथी हात्तीलाई ढोइ भनिन्छ भनेर त्यो कथा पढ्ने बेला थाहा पाएका थियौँ हामीले। हाथी मेरा साथी भन्ने बलिउडको फिल्ममा हात्ती र माहुतेको प्रेम देखाइएको छ। निकै घतलाग्दो थियो हामी सानो हुँदा हेरेको त्यो फिल्म। हात्तीका अनेकौँ लोककथाहरु पनि सुन्न पाइन्छ।

नेपालमा हात्ती सफारी भन्दै यसरी केही घण्टाका लागि जंगलमा घुम्ने सुविधा मात्र छ। इन्डोनेसियामा भने चार दिनसम्म हात्तीको साथमा जंगल प्याट्रोल गर्न पाइन्छ। चार दिनसम्म हात्ती र माहुतेका साथ त्यहाँका जंगलमा घुमेर हात्ती र जंगलबारे अनेक कुरा थाहा पाउन सकिन्छ। नेपालमा पनि त्यस्तो यात्रा थाले रमाइलै हुन्थ्यो होला।

रेडीः माहुते हात्तीमाथि चढेर नै फोटो खिच्ने प्रयास गर्दै।

माहुतेसँग केही कुरा गर्‍यौँ हामीले। यो हात्तीको ‘मेन्टिनेन्स चार्ज’ त निकै महँगो पो हुने रहेछ। ५ हजार किलोसम्म वजन हुने यी हात्तीको खुराक मात्रै १४० देखि २७० किलोको हुने रहेछ। सौराहा मै हात्ती प्रजनन केन्द्र पनि रहेको छ। हात्ती जन्माउनका लागि ढोइले २२ महिना गर्भमा राख्दो रहेछ। अनि जन्मिने छावा १०० किलोभन्दा बढी वजनको हुने रहेछ। भर्खर जन्मिएको छावा लगभग अन्धो हुने रहेछ। आफ्नो सुँडबाट नै उसले सबै कुरा पत्ता लगाउने रहेछ।

जमिनमा बस्ने सबैभन्दा विशाल प्राणी हात्तीको खासमा कुनै शत्रु जनावर छैन। आफूभन्दा निकै सानो मान्छे अर्थात् हामी नै हात्तीका शत्रु हौँ। हाम्रै कारण हात्ती लोप हुने क्रममा पुगेको छ।

नारायणगढ निवासी मेरी फुपू हात्ती गणेश भगवानको रुप भएकोले चढ्न हुन्न भन्नुहुन्थ्यो। भगवान कै कारण मात्र हैन, अरु कारणले पनि हात्ती चढ्न हुन्न भन्नेहरुको ठूलै जमात रहेछ। हात्तीलाई प्रशिक्षण दिने क्रममा निकै यातना दिइन्छ। थाइल्यान्डमा हात्तीलाई दिने गरिएको यातनाको विरोधमा अस्ट्रेलियाकी सुपरमोडल Imogen Bailey ले यस्तो फोटो समेत खिचाएकी थिइन्।

हात्ती यात्राका विरोधीहरु भन्छन् हात्ती यात्रामा जोखिम हुन्छ। कुनै पनि बेला हात्तीले माहुतेको निर्देशन मान्न अस्वीकार गर्ने संभावना हुन्छ। त्यसो भयो भने बलले हात्तीलाई जित्‍न सकिन्न। अनि हामीले भेट्ने मात्र दुर्भाग्य हुन्छ। हात्तीलाई हुने टिबी रोग मान्छेलाई पनि सर्ने तर्क पनि उनीहरु गर्छन्।

तर पनि जीवनमा पहिलो पटक चढियो हात्ती। रमाइलै भयो। फर्कँदा मनमा एउटा मात्र सोच थियो- यो मनलाई पनि कहिले जंगली हात्तीलाई जस्तै नियन्त्रण गर्न सफल हुने होला? प्रशिक्षण पुगेको छैन यो मनलाई अझै।

यात्रा संस्मरणको अर्को भागमा रेडियो चितवन कार्यालय र रत्‍ननगर महोत्सवको अनुभव।